قنات:

ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به ابتکار جدیدی زده که آن را قنات یا کهریز نام گذارده‌اند. با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است، می‌توان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه‌های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد.

 

تاریخچه قنات:

قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده ، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری لازم قناتهای ایران ، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، مع هذا هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می‌دهد. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده ، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است.

 

 

         

 

چگونگی ابداع قنات:

 

گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است.... تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «رویِ» موجود در کوههای زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده است.

ساختمان و مشخصات قنات:

قنات ، تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد. چاهها که به آنها در موقع حفر ، میله هم گفته می‌شود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج ، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهد و راه ارتباطی برای لای‌روبی ، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می‌رود.

 

آغاز قنات ، همان دهانه قنات است که مظهر قنات نامیده می‌شود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و ظاهر می شود و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی قنات ، پیشکار قنات نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن ، مادر چاه قنات قرار گرفته است. قسمتهایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید "خشکه کار" و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت "آبده قنات" نامیده می‌شود.

حفر قنات:

حفر قنات معمولا از مظهر ان که همان سطح زمین است و خشک می‌باشد، شروع و به مناطق آبده مادر چاه ، ختم می‌شود. بنابراین ، اول دهانه قنات یا هرنج که خشک است و بعد اولین چاهها یا میله‌ها که اینها هم خشک است و آب ندارد و به اصطلاح قسمت خشک کار قنات نامیده می‌شود، حفر می‌شود. بعد کار به طرف قسمت بالا دست که همان قسمتهای آبده و بیشتر آبده زمین باشد، ادامه پیدا می‌کند.

 

 

         

 

طول و عمق قنات:

طول یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز موثر است، نسبت به شرایط طبیعی میزان متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین وعمیق ما در چاه دارد. از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد، عمق مادر چاه بیشتر می‌شود. طویلترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده ، در حوالی گناباد از توابع خراسان است که 70 کیلومتر طول آن است و عمیقترین مادر چاه قناتهای ایران به روایتی 400 متر و به روایت دیگر 350 متر عمق دارد و آن مربوط به قنات "قصبه" گناباد است. مهمترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند، شیب زمین می‌باشد. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.

محاسن و مزایای قنات:

سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد. با توجه به چاهها و قناتهای موجود ، آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر تمام می‌شود. آب قنات دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت در مواقع حساس به آب ، قطع نمی‌شود. منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می‌شود و استفاده طولانی دارد، هر چند بطور دائم چه مصرف شود و چه شود، خارج می‌گردد. قنات دارای مزایای بسیاری زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.  

 

معایب قنات

در زمینهای هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات ، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. روی این اصل ، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.

 

قنات به خاطر این که در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است، لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصول و سالهای خشک ، آب قنات کم می‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیر است و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

 

 

واژه های مربوط به ساختمان قنات :

مظهر :

محل ظهور و آشکار شدن و به جریان افتادن آب بر روی زمین را گویند .

اهرو مجرا :

کانالی که مقطع آن به شکل نعل اسب است و در داخل زمین در جهت شیب حفر شده و با شیبی ملایم استمرار جریان آب را در داخل قنات تضمین می کند .

خشکان ـ خشکه کار ـ خشکون :

به قسمتی از راهرو قنات حدفاصل بین منطقه آبدار یا زه آب قنات تا مظهر گفته می شود و هرچه از عمر قنات بگذرد نوعاً به طول آن اضافه می شود.چنانچه قنات در منطقه ای قرار داشته باشد که سطح آبهای زیرزمینی آن مرتباً کاهش یابد موضوع افزایش طول خشکه کار کاملاً درآن مشهود خواهد بود .

 

 

ترون ـ تره کار :

به قسمتی از راهرو قنات گفته می شود که آب به داخل مجرای قنات تراوش می کند و میزان آبدهی قنات بستگی به میزان تراوش و طول ترون قنات دارد .

پیشکار :

آخرین جبهه ای که در قسمت انتهایی قنات و در لایه آبدار قرار داشته و به منظور دسترسی به منابع آب بیشتر مورد حفاری واقع می شود پیشکار نامیده می شود و این بخش پس از حفاری به عنوان ترون قنات تلقی می گردد .

  میله قنات :

به چاههای حفر شده در طول مسیر قنات گفته می شود که عمق آنها هرچه به مادرچاه نزدیکتر شود افزایش می یابد.این چاهها به منظور تخلیه خاک حاصل از کندن راهرو قنات و پیشکار و هدایت جریان هوا به داخل قنات حفر شده و فضای مناسبی برای انجام امور مربوط به قنات و لایروبی آن محسوب می شود . فاصله دو میله چاه از یکدیگر با توجه به عمق قنات و میزان جریا ن هوا در داخل قنات تعیین می شود .

پشته :

حدفاصل بین دو میله قنات پشته نامیده می شود .

کوارـ کدوارـ کهریز (کنبارـ کنوار) :

خاکهای حاصله از حفر میله و راهرو و پیشکار قنات و لای و موادی که در اثر عملیات ایجاد و نگهداری و توسعه قنات پس از خروج ازمیله قنات در اطراف میله به صورت مخروط ناقص انباشته می شود کدوار یا کهریز و یا کوار و کنبار (مشتق از دو کلمه کن از ریشه کندن و بار به معنی انبار و انباشتن و تلنبار کردن) نامیده می شود .

پوکه :

راهرو قنات اعم از خشکه کار یا ترون که از حیز انتفاع خارج شده و به صورت راهرو خشک و جدا از مسیر عبوری قنات قرار می گیرد پوکه نامیده می شود .

طوقه ـ دوری :

به شکل طوق در میله قنات و به عرض حدوداً 20 تا 30 سانتیمتر و به ارتفاع 40 تا 50 سانتیمتر ایجاد می شود و به منظور مسدود کردن میله قنات و حفاظت ازریزش میله قنات ایجاد می گردد. در سطح زمین جهت جلوگیری از ریزش میله قنات و در وسط میله جهت کمرگیر کردن و بعضاً در فاصله کمی از راهرو قنات جهت کمرگیر کردن استفاده می شود .

طوقه چینی :

جهت جلوگیری از ریزش دهانه میله قنات در قسمت طوقه با مصالح مقاوم از قبیل آجر، سنگ با ملات مناسب می سازند .

کمرگیر :

جهت جلوگیری از ورود سیلاب و ماسه بادی ویا هر شی دیگری در داخل راهرو قنات در مناطقی که احتمال بروز چنین خسارات به قنات می رود، بسته به عمق میله قنات و نوع زمین در فاصله چند متری در سطح زمین در محل طوقه ایجاد شده با سنگ ویا آجر و ملات مناسب دهانه میله قنات مسدود می شود.این عمل را کمرگیر کردن گویند.

مادرچاه :

به آخرین میله قنات که در انتهای پیشکار است گفته می شود.مادرچاه با حفر پیشکار به میله قنات تبدیل می شود.به گونه ای که همیشه آخرین میله موجود در محدوده انتهائی قنات به عنوان مادرچاه شناخته می شود.

کف شکنی :

هنگامی که از لغت کف شکنی در قنات استفاده می شود منظور همان پساکنی است و چنانچه این واژه در مورد چاه استفاده شود منظور افزایش عمق چاه است.

بغل بر :

در اثر عوامل مختلف که راه عبور آب در قنات مسدود می شود و امکان باز نمودن مسیر قبلی وجود نداشته باشد مسیر انحرافی از پائین دست محل خرابی ایجاد و در بالادست محل خرابی به مسیر اولیه هدایت می شود.این راهرو جدید را بغل بر می گویند.

تنوره :

به شکل قیف است و عوماً بین 5 تا 7 متر عمق دارد. قطر دهانه بالایی آن بین 1 تا2 متر و قطر پائین آن خیلی کمتر است و دارای روزنه های کوچک در قسمت انتهایی برای عبور آب می باشد.سیستم تنوره به نحوی طراحی می شود که تنوره همیشه پر از آب است و آب در قسمت روزنه با فشاری که بستگی به عمق تنوره دارد به چرخ آسیاب وارد و موجب چرخیدن چرخ آسیاب و در نتیجه سنگ آسیاب می شود .

  لای (لایروبی ـ تنقیه) :

رسوباتی مانند گل ولای که بر اثر عوامل مختلف در داخل قنات ایجاد می شوند را لای گویند و عمل تخلیه لای های موجود را لایروبی و یا تنقیه گویند .

  بغل تراشی :

به عمل افزایش عرض راهرو قنات بغل تراشی گویند .

حریم :

- حریم منابع آب :

در منطقه آبده قنات به شعاع تأثیر منابع آب تا آنجا که اثر سوء بهره برداری از منابع آب مجاور رفع شود حریم آبی گویند .

- حریم میله قنات :

به محدوده ای گفته می شود که جهت عملیات لایروبی و حفاظت از میله لازم است و میزان آن به اندازه کلنگ انداز است.

- حریم راهرو :

در مناطقی که عمق قنات کم است به فاصله ای از محور راهرو قنات گفته می شود که تأسیسات و عملیات ساختمانی و زراعی موجب تخریب قنات می گردد .